ช่วงกว่า 10 วัน ของเทศกาลตรุษจีน มีกิจกรรมสำคัญมากมาย กิจกรรมแรก ชาวจีนโบราณทำกันทุกครัวเรือน คือเทศกาลส่งเจ้าเตาไฟขึ้นสวรรค์
อาจารย์ถาวร สิกขโกศล เขียนไว้ใน “เทศกาลจีนและการเซ่นไหว้” (สำนักพิมพ์มติชน พ.ศ.2557) หลังจากมนุษย์รู้จักไฟปรุงอาหาร เตาก็เข้ามามีบทบาทสำคัญ เกิดประเพณีรำลึกถึงเตาไฟแล้ววิวัฒนาการเป็นการบูชาเจ้าเตาไฟ
ด้วยความเชื่อว่า เตาไฟมีเทพเจ้าสิงสถิต
เตาไฟจีนมีสองชนิด คือเจ้า เตาใหญ่ กับหลู่ หรือโล้ว เตาเล็ก เตาเล็กเคลื่อนย้ายได้แบบเตาอั้งโล่ ใช้ทั้งให้ความอบอุ่น หลอมโลหะ ปิ้งย่างปรุงอาหาร เตาใหญ่อยู่ในครัว ใช้เป็นหลักในการปรุงอาหาร แต่ปิ้งย่างไม่สะดวก
เตาใหญ่นี่แหละ คนจีนเชื่อว่าเป็นที่สถิตของเทพเจ้า
เจ้าเตาไฟ คือเจ้าไม่มีศาล ไม่มีผู้สร้างให้ ไม่มีภาพหรือรูปปั้นในศาลเจ้าหรือวัด
เจ้าเตาไฟ เป็นหนึ่งในห้าของเทพประจำบ้าน นอกจากเทพเตาไฟ ยังมีเทพแห่งประตูบ้าน เทพแห่งประตูห้อง เทพแห่งบ่อน้ำ (ในบ้าน) และเทพห้องโถงกลาง
แต่เดิมมีความเชื่อว่า เทพทั้งห้ามีหน้าที่คุ้มครองคนในบ้าน แต่ต่อมาความเชื่อเทพเจ้าทั้งห้าเริ่มเสื่อมลง
คนจีนรุ่นปัจจุบัน ยังเหลือเทพแห่งเตาไฟ และเทพแห่งประตูบ้าน เท่านั้น
ความเชื่อเทพเจ้าเตาไฟ มีวิวัฒนาการยาวนาน จนถึงสมัยราชวงศ์ถังก็ลงตัว
ฐานะของเจ้าเตาไฟ ไม่ธรรมดา เง็กเซียนฮ่องเต้ส่งลงมาจากสวรรค์ นอกจากหน้าที่คุ้มครองป้องกันแล้วยังมีหน้าที่จดบันทึกความดีความชั่ว กลับไปรายงานปีละครั้ง
เง็กเซียนฮ่องเต้จะพิจารณารายงาน แล้วลิขิตชะตาชีวิตคนในบ้านนั้น ในปีต่อไป
ถึงวันไหว้ ทุกบ้านจะตัดม้ากระดาษ 1 หรือ 2 ตัว ติดไว้ที่หน้าเตาไฟ ให้ท่านใช้ขี่ขึ้นสวรรค์ ของเซ่นไหว้แตกต่างกันตามลักษณะท้องถิ่น โดยทั่วไปมี หัวหมูสุก 1 หัว ปลาดิบ 2 ตัว ชาหวาน และของหวานต่างๆ
...
การไหว้ด้วยของหวาน จะลืมไม่ได้ เพราะเชื่อว่า เจ้าเตาไฟจะรายงานแต่เรื่องที่อ่อนหวาน
ของหวานนิยมขนมเหนียว เจตนาให้ติดปากติดฟัน หากเจ้ารายงานเรื่องไม่ดี จะได้พูดไม่สะดวก
จีนภาคเหนือ พัฒนาขนมหวานไหว้เจ้าเตาไฟ กวนใส่แบะแซ เหนียวหนึบ แต่จะติดปากติดฟันเจ้ามากน้อยนั้นไม่รู้ รู้แต่ว่าพวกเด็กๆ ชอบขนมหวานชนิดนี้มาก
ระหว่างกวนขนม...นิยมเอาเหล้าไปป้ายที่ช่องใส่ฟืน เชื่อว่า ถ้าเจ้าเมาจะรายงานเง็กเซียนฮ่องเต้ไม่ถนัดปาก
เจ้าขึ้นสวรรค์ไปแล้ว จะกลับในวันสิ้นปีต่อวันปีใหม่ ทุกบ้านจะจุดธูปเทียนต้อนรับ และติดรูปเจ้าเตาไฟแผ่นใหม่ จีนภาคใต้ส่วนใหญ่เชื่ออย่างนี้
ส่วนจีนแต้จิ๋ว ถือว่าเจ้าจะกลับมาวันที่ 4 ค่ำเดือนอ้าย
อาจารย์ถาวรว่าปัจจุบัน พิธีไหว้เจ้าเตาไฟเสื่อมลงไปมาก เหลืออยู่ในครอบครัวจีนที่ถือประเพณีเคร่งครัด
คนยากจนไม่มีเงินซื้อของไหว้ ใช้เพียงธูป 3 ดอก และน้ำสะอาดชามเดียวก็ได้ ว่ากันว่าท่านใจดี ถ้าไหว้ท่านด้วยใจ ท่านก็อวยพรและคุ้มครองป้องกันให้อยู่ดีมีสุขทุกคน
เมืองไทยเราตอนนี้ มีคนจนเพิ่มขึ้นทุกวัน คนมีแรงก็ปล้นก็จี้ คนไม่มีแรง หากจะใช้ธูปสามดอกไหว้...ควันธูปผมเคยได้ยินเป็น
ฝุ่นพิษสำคัญ ใครสูดเข้าไปตายผ่อนส่ง
ผมก็หวังว่าเมื่อหันหน้าไปพึ่งใครไม่ได้ เราคงไม่ชวนกันไปไหว้เจ้าเตาไฟ...เพราะหากเพิ่มควันธูปให้โขมงไปทั้งเมือง...พวกเราคงต้องปิดประตูอยู่แต่ในบ้านกันเท่านั้นเอง.
กิเลน ประลองเชิง