ภราดา ฟ.ฮีแลร์ จากฝรั่งเศสมาอยู่เมืองไทย 9 ปี แต่งหนังสือดรุณศึกษา ตำราเรียน ให้เด็กโรงเรียนอัสสัมชัญเรียน เมื่อปี 2454 ผมได้อ่านตอนแก่ ก็ศรัทธา ท่านเก่งภาษาไทยเหลือเกินดรุณศึกษา แบบเรียนชั้นประถมศึกษาปีที่ 2 บทที่ 37 สอนคำที่ใช้ ช.(ช้าง) สะกดกลางคำ ท่านยกปริศนาอะไรเอ่ย? เมืองหนึ่งมีสองพระยา ชิงกันเสวยราชย์ ผู้คนดาษดา เรือม้าชุลมุน?ผมมีเด็กชั้นประถม โรงเรียนฝรั่ง เคยเรียนหนังสือเล่มนี้...อยู่ข้างตัว ก็ลองถาม...เธอตอบไม่ได้ขึ้นบทที่ 38 ก็ยังอยู่ในบทสอนคำที่ใช้ ช. (ช้าง) สะกดกลางคำ เรื่องพระไชยเชษฐ์เมื่อประมาณ 500 ปีล่วงมาแล้ว มีพระมหากษัตริย์พระองค์หนึ่งทรงพระนามว่า พระเจ้าโพธิสาร ครองสมบัติอยู่ในพระนครเวียงจันทน์ คือเมืองศรีสตนาคนหุตอุดมรัตน์ ชวาลวัติ มหานคร (ล้านช้าง)อันตั้งอยู่ในเมืองลาวฝ่ายทิศตะวันออกเฉียงเหนือแห่งเมืองโคราช ลูกค้าพานิชไปมาค้าขายถึงกันพระเจ้าโพธิสารพระองค์นี้ ได้นางยอดคำ พระราชธิดาของพระเจ้านครเชียงใหม่ เป็นพระอัครมเหสีประสูติโอรสพระองค์ใหญ่ พระนามว่า พระไชยเชษฐาธิราชครั้นต่อมาพระเจ้านครเชียงใหม่ถึงแก่พิราลัย นักปราชญ์ราชมนตรีจึงพากันไปยังเมืองเวียงจันทน์ ทูลวิงวอนพระเจ้าโพธิสาร ขอพระไชยเชษฐ์ โอรสพระองค์ใหญ่ไปเป็นกษัตริย์ครองนครเชียงใหม่พระเจ้าโพธิสารก็ทรงยอมอนุญาตตามคำวิงวอนขอเมื่อพระเจ้าไชยเชษฐ์ได้ไปครองเมืองเชียงใหม่แทนพระเจ้าตานั้น ภายหลังมาพระเจ้าโพธิสารผู้เป็นพระราชบิดา ซึ่งครองราชสมบัติในพระนครเวียงจันทน์นั้นก็ถึงแก่พิราลัยพระเจ้าไชยเชษฐ์ก็เสด็จกลับไปเมืองเวียงจันทน์ ทำการถวายพระเพลิงพระศพตามประเพณีแล้วก็เสด็จพักอยู่ในเมืองเวียงจันทน์นั้นก่อนพระองค์ยังไม่ทันเสด็จกลับไปยังเมืองเชียงใหม่ ก็ได้ข่าวว่าพระเมกุฏิ ผู้เป็นเชื้อสายเจ้านครเชียงใหม่คนเก่า ได้ขึ้นครองราชสมบัติแทนพระองค์เสียแล้วซ้ำยังได้ยกเมืองเชียงใหม่ ไปขึ้นแก่พม่า ขออำนาจพม่ามาช่วยรักษาเมืองเชียงใหม่พระไชยเชษฐ์จึงทรงดำริการว่า“ครั้นเราจะยกกองทัพเข้าไปตีเมืองเชียงใหม่ การสงครามครั้งนี้ก็จะยืดยาวมาก เพราะพม่าจะมาช่วย จะเป็นมหาสงครามอันใหญ่ถ้าชาวเมืองเชียงใหม่ชนะ ไพร่พลข้างเมืองเวียงจันทน์ตายพ่ายแพ้ไป ก็จะเสียไพร่ฟ้าข้าแผ่นดินของพระราชบิดาเรา ถ้าเราชนะ ไพร่ข้างเมืองเชียงใหม่ตายพ่ายแพ้ไป ก็จะเสียไพร่ฟ้าข้าแผ่นดินข้างพระราชมารดาเราไปตกลง ถึงจะแพ้หรือชนะ ถ้าขึ้นชื่อว่าทำสงครามแล้ว มันก็ฉิบหายของเราอยู่นั่นเองครั้นพระองค์ทรงดำริเห็นการดังนี้แล้ว พระองค์ก็ไม่ผูกจิตผูกใจที่จะทำสงคราม ตอบแทนต่อเจ้าเมกุฏิต่อไปพระองค์รับสั่งให้เลิกทัพ กลับไปยังเมืองเวียงจันทน์ ทหารจะได้ลำบากเพราะพระองค์แม้แต่สักคนเดียวก็หาไม่ ชาวบ้านพลเมืองจึงจงรักภักดีต่อพระองค์เป็นอันมากเรื่องพระไชยเชษฐ์ ที่ภราดา ฟ.ฮีแลร์ สอนให้เด็กป.2 อ่านจบแค่นี้ล่ะครับมีคำเฉลยปริศนา อะไรเอ่ย...เมืองหนึ่งมีสองพระยา ชิงกันเสวยราชย์...ที่ผมขยักเอาไว้ตอนต้นว่า “หมากรุก”นี่คือบทเรียน ที่ผมขอยกย่องว่า ทั้งสนุก ทั้งให้ปัญญา ผมอ่านเมื่อไร อิจฉาเด็กประถมโรงเรียนฝรั่งทุกครั้งไป.กิเลน ประลองเชิง
