สำนวน “ข้าวใหม่ปลามัน” ที่ไม่ว่าคนรุ่นไหนเข้าใจใช้กันคล่องปาก แต่หากจะถาม รู้จักข้าวใหม่แค่ไหน ปลามันเป็น อย่างไร...หลายคนกระทั่งคนรุ่นผม ก็คงส่ายหน้าในหนังสือสำนวนไทย...กาญจนาคพันธุ์ อธิบายไว้ว่าข้าวจำแนกออกเป็นสองพวก พวกหนึ่งเป็นข้าวค้างปี คือข้าวที่เก็บเกี่ยวในปีที่แล้ว เรียกข้าวเก่าอีกพวกหนึ่ง เป็นข้าวที่เก็บเกี่ยวในระยะใหม่ ราวตั้งแต่น้ำลด เดือนอ้ายเดือนยี่เป็นต้นไป เรียกข้าวใหม่ตามปกติในครึ่งปีแรก ตั้งแต่เดือนห้าเรื่อยมา เรากินข้าวเก่า คือข้าวที่ค้างปี ถึงครึ่งปีหลังเราจึงได้กินข้าวใหม่ข้าวใหม่ถือกันว่า ดีกว่าข้าวเก่าส่วนปลานั้น เป็นอาหารคู่กันกับข้าว ฤดูที่ปลาดีอยู่ในระยะที่น้ำลด คือเดือนอ้ายเดือนยี่ไปจนถึงเดือนสี่เดือนห้า ในระยะนี้ปลามีมันมาก กินอร่อยพ้นระยะนี้ไปก็เป็น ปลาในฤดูตั้งไข่ ไม่มีมัน กินไม่อร่อยระยะปลามีมันมาก ตรงกับฤดูเก็บเกี่ยวข้าวใหม่ เราจึงเอาทั้งข้าวทั้งปลา ซึ่งเป็นอาหารสำคัญมาพูดรวมกันว่า “ข้าวใหม่ปลามัน” และใช้เป็นสำนวนหมายถึง อะไรๆที่เป็นของใหม่กำลังดีเช่น สามีภรรยาที่เพิ่งแต่งงานกันใหม่ ก็เรียกว่าข้าวใหม่ ปลามันในหนังสือ สุดสนามสำนวนไทย คุณนิพัทธ์พร เพ็งแก้ว ผู้ลูก รวบรวมเรื่องของพ่อ อาจารย์ล้อม เพ็งแก้ว ที่เขียนคอลัมน์ประจำ ในเพชรนิวส์ จัดพิมพ์เป็นเล่ม เมื่อ ธ.ค.2564 นี่เองอาจารย์ล้อม ติดพันเขียนเรื่อง เข้า-ข้าว ต่อเนื่องมาว่า เป็นธัญพืชที่เป็นอาหารหลักของไทยอยู่ในจำพวกหญ้า เนื้อเมล็ดเป็นแป้ง มีอยู่หลายชนิดที่คุ้นกับสังคมไทย คือข้าวเหนียวกับข้าวเจ้าดังมีคำร้อง ข้าวเหนียวเม็ดยาวๆ ข้าวเจ้าเม็ดสั้นๆในทางภาษา คำว่าข้าว เป็นคำตั้งประกอบคำอื่นๆเป็นลูกคำ ได้มาก เช่น ข้าวแช่ ข้าวตอก ข้าวปัด ฯลฯ“ตอนผมไปจัดทำ พจนานุกรมฉบับมติชน ได้นำลูกคำมาอธิบายได้เกือบ 120 คำ” อาจารย์ล้อมว่าในส่วนที่เป็นสำนวน เท่าที่นึกได้ ข้าวแดงแกงร้อน (หมายถึงบุญคุณที่คุ้มชูกันมา) ข้าวนอกหม้อ (คนที่ประพฤตินอกเหนือคำสั่ง หรือแบบอย่าง) ข้าวเหลือเกลืออิ่ม (บ้านเมืองมีความอุดมสมบูรณ์) ข้าวยากหมากแพง (เกิดภาวะอดอยากอาหารขาดแคลน)และที่จะนำเสนอในโอกาสนี้ “ข้าวใหม่ปลามัน”ข้าวใหม่คือข้าวที่เก็บเกี่ยวในต้นฤดู หากเป็นแต่ก่อนก็ตกประมาณเดือนยี่เดือนสาม เมื่อสีและซ้อมได้ครั้งแรก ก็จะนำไปฝากผู้ใหญ่ก่อน จากนั้นก็จะได้กินเองถือเป็นข้าวที่อร่อยกว่าข้าวเก่าที่กินกันตลอดปีส่วนปลามันนั้น เพราะฤดูเดือนยี่เดือนสาม พ้นจากฤดูน้ำหลากแล้ว ปลาจึงอ้วนและมีมันมาก เมื่อได้กินคู่กับข้าวใหม่ เป็นอาหารสุดยอดจึงนำมาใช้เป็นสำนวน อะไรๆที่เป็นของใหม่ก็กำลังดี...หากเป็นฝรั่งก็ว่า อยู่ในระยะฮันนีมูนตอนผมไปสอนหนังสือที่อีสาน เมื่อคุยกันถึงเรื่องข้าวใหม่ปลามัน นักศึกษาเอ่ยว่า “ขี้ใหม่หมาหอม” อาจารย์ล้อมชมว่า “นับว่าใช้ในเชิงประเทียดได้อย่างแสบสันต์ดีจริงๆ”ผมตั้งใจคัดความรู้ของผู้เฒ่าทั้งสองมาบอกต่อ ขอสารภาพ อยากสอนย้ำความเข้าใจให้ตัวเอง ได้ยินแม่พูดๆกับพวกพี่สาวในทำนองย้ำ “นี่ข้าวใหม่หนา!” ตอนนั้นผมไม่เข้าใจ ข้าวใหม่ ข้าวเก่าแตกต่างกันอย่างไร.กิเลน ประลองเชิง
