กบฏผู้มีบุญ ทางการเรียกกบฏผีบุญ เกิดขึ้นหลายครั้ง เมื่อครั้งรัชกาลที่ 5 ระหว่าง พ.ศ.2444–2445 สุริษา มุ่งมาตร์มิตร เขียนไว้ใน “ซ่อนเร้นไม่ใช่ซ่อนลับ” เกร็ดไสยศาสตร์ในประวัติศาสตร์ไทย (สำนักพิมพ์ยิปซี พ.ศ.2555) พวกผีบุญอ้างพุทธทำนาย เขียนเป็นหนังสือให้คัดลอกบอกต่อๆกันไปดังนี้กรวดแร่ที่ข้างวัดหนองเลา หนองซำ แขวงเมืองเสลภูมิ ถ้าใครไปนำเข้าพิธีก่อพระเจดีย์ทราย ระลึกถึงผู้มีบุญบูชาไว้แล้ว ครั้นถึงวันอาทิตย์ขึ้น 15 ค่ำเดือน 4 ปีฉลูตรีศก ศักราช 1263 ตรงกับวันที่ 23 มีนาคม ร.ศ.120กรวดแร่นั้นจะกลายเป็นเงินทองตัวไหมจะกลายเป็นงูเงือก แลเงือกถอดเขี้ยวซบกัดเจ้าของ เงินของราษฎรที่มีอยู่จะกลายเป็นเหล็ก ให้พากันจัดแจงซื้อของเสียให้สิ้น เพื่อจะได้ไม่เป็นการสูญเปล่าหญิงสาวที่ยังไม่มีสามี ให้ไปเที่ยวหาสามีเสีย และให้คิดเอาสินสอดแก่ชายเพียง 1 อัฐ 1 โสฬสเท่านั้นถ้าหญิงใดจะหาชายที่ยังมิมีภรรยามิได้ จะยอมเป็นภรรยาชายที่มีภรรยาก็ได้ แต่ต้องเสียอัฐให้แก่ภรรยาเดิม 1 อัฐ เป็นค่าซื้อสามีแก่กัน ถ้ามิฉะนั้นยักษ์จะกินเสียทั้งสิ้นเนื้อหาในหนังสือที่คัดลอกบอกต่อ เหมือนจดหมายลูกโซ่ของพวกผีบุญครั้งนี้ มีพลังต่อสังคมอย่างเหลือเชื่อ มีคนเชื่อแล้วทำตามกันทั่วอีสาน เช่น เอาเงินไปซื้อของจนหมดตัว เพราะเชื่อว่าเงินจะกลายเป็นเหล็กไร้ค่าเอากรวดมาบูชา เพราะเชื่อว่าจะกลายเป็นเงินทอง เอาตัวไหมไปเผาและฆ่าวัวฆ่าควาย เพราะเชื่อว่าตัวไหมวัวควายจะกลายเป็นยักษ์และสัตว์ร้ายขณะที่หญิงโสดก็เที่ยวเอาเงินไปเป็นสินสอดซื้อขายชายมาเป็นสามี โดยไม่เลือกว่าจะมีเมียแล้วหรือไม่ เพราะเชื่อว่าถ้ายังเป็นโสดจะโดนยักษ์จับกินเกิดความระส่ำระสายในภาคอีสาน ผู้คนพากันผละงานหวังรวยจากก้อนกรวดบางพวกคอยติดตามผู้มีบุญที่ตัวเองศรัทธา จนกลายเป็นกองกำลังขนาดไม่ธรรมดากบฏบุญจันเมืองขุขันธ์มีสมาชิกเข้าร่วมถึง 6,000 คน กบฏผีบุญองค์มั่นมีกำลังคนเข้มแข็งมาก ถึงกับจะเข้ายึดเมืองอุบลราชธานี รบชนะทางการทหารถึง 2 ครั้งนักวิชาการวิเคราะห์ว่า กบฏผู้มีบุญที่กำลังเป็นปัญหาใหญ่ เกิดจาก 3 สาเหตุ1.ความไม่พอใจในอำนาจรัฐ ที่รัชกาลที่ 5 ทรงพยายามปฏิรูปโดยดึงอำนาจการปกครองอีสานเข้าส่วนกลาง ทำให้ขุนนางท้องถิ่นเก็บผลประโยชน์ไม่เต็มเม็ดเต็มหน่วย2.ช่วงนั้นฝนแล้งทิ้งช่วงนาน คนอีสานหากินลำบาก แต่ส่วนกลางยังออกกฎเก็บภาษีส่วย หรือเงินราชการ ที่เก็บจากชายฉกรรจ์คนละ 4 บาท เงินจำนวนนี้เป็นอัตราที่เทียบกับเงินสมัยปัจจุบัน ไม่ใช่เรื่องง่าย คนอีสานจึงมองหาแสงแห่งความหวังจากพลังเหนือธรรมชาติ3.จักรวรรดินิยมฝรั่งเศสกำลังขยายตัวเข้าอินโดจีน มีท่าทีประสงค์ภาคอีสานของไทย อำนาจรัฐไทยในอีสานดูเหมือนจะอ่อนแอลงในสายตาคนท้องถิ่นสุริษา มุ่งมาตร์มิตร บอกว่า กรมขุนสรรพสิทธิประสงค์ ต้องส่งกองกำลังแบบเอาจริง พร้อมปืนใหญ่ 2 กระบอกปราบพวกกบฏจึงสิ้นชื่อผมอ่านเรื่องนี้แล้วลองเปรียบเทียบ ภาพกบฏผู้มีบุญอีสาน เกิดจากความยากจน ขาดการศึกษา ขณะกบฏคนรุ่นใหม่ ที่กำลังตึงตังโครมครามตอนนี้ ตรงกันข้าม เด็กๆฐานะทางบ้านดี มีการศึกษาสูง จนล้ำหน้าผู้คนรุ่นเก่าในสังคมเดียวกันไปไกลเคราะห์ดีที่ผู้ใหญ่ในบ้านเมืองยังมั่นคง ใช้ลีลาขงเบ้ง จับปล่อยเบ้งเฮ็ก 7 ครั้ง ท่านคงหวังเอาชนะทางใจ ไม่ลุแก่โทสะ ลากปืนใหญ่ออกมา ก็ถือว่าเป็นบุญของบ้านเมือง.กิเลน ประลองเชิง
