พระปรางค์สามยอด เป็นอีกหนึ่งสถานที่ในละครเรื่อง 'บุพเพสันนิวาส' ที่ใครหลายคนให้ความสนใจ สำหรับฉากคุณพี่ขุนศรีวิสารวาจาได้พาการะเกดไปเที่ยวเมืองละโว้ โดยหนึ่งในสถานที่ที่พาไปเที่ยวนั้นคือ 'พระปรางค์สามยอด' ไทยรัฐออนไลน์ จึงขอพาออเจ้าทั้งหลายไปรู้จักสถานที่ประวัติศาสตร์แห่งนี้กัน...
1. พระปรางค์สามยอด เป็นโบราณสถาน และแหล่งท่องเที่ยวทางประวัติศาสตร์ และโบราณคดีที่สำคัญแห่งหนึ่งของจังหวัดลพบุรี
2. ปรางค์สามยอด ตั้งอยู่ที่ตำบลท่าหิน อำเภอเมืองลพบุรี จังหวัดลพบุรี บนเนินดินด้านตะวันตกของทางรถไฟ ใกล้กับศาลพระกาฬ เป็นปราสาทศิลาแลงแบบขอมเรียงต่อกัน 3 องค์ เชื่อมต่อกันด้วยมุขกระสัน ภายในบริเวณนอกจากปราสาททั้ง 3 องค์นี้แล้ว ทางด้านทิศตะวันออกของปราสาทประธานมีการต่อเติมวิหารก่ออิฐถือปูน เชื่อมต่อกับปราสาทประธาน เพื่อประดิษฐานพระพุทธรูปในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (ครองราชย์ พ.ศ. 2199-2231)
3. โดยพระปรางค์สามยอดมีลักษณะเป็นปราสาทขอมในศิลปะบายน โครงสร้างเป็นศิลาแลงประดับปูนปั้น สร้างขึ้นในรัชสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 (ครองราชย์ พ.ศ. 1724-ประมาณ 1757) เพื่อเป็นพุทธสถานในลัทธิวัชรยานประจำเมืองละโว้ หรือลพบุรี ซึ่งในขณะนั้นเป็นเมืองลูกหลวงของอาณาจักรขอม
...
4. แต่เดิมภายในปราสาทประธานประดิษฐานพระพุทธรูปนาคปรกทรงเครื่อง ปราสาททิศใต้ประดิษฐานรูปพระโลเกศวร (พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร) สี่กร และปราสาททิศเหนือประดิษฐานรูปพระนางปรัชญาปารมิตาสองกร
5. จนถึงปัจจุบัน ความงดงามที่กล่าวไปนั้น เหลือไว้เพียงหลักฐานที่พบในกระดาษทางประวัติศาสตร์ เพราะปัจจุบันนักท่องเที่ยวคงเห็นแค่เพียงวิหารที่เหลือ เพียงผนัง 2 ข้าง และผนังหุ้มกลองทางด้านทิศตะวันออก ส่วนเครื่องบนพังทลายไปหมดแล้ว คงเห็นแต่ซุ้มหน้าต่างด้านทิศเหนือแต่ถึงอย่างไรที่นี่ก็ยังเป็นแหล่งท่องเที่ยวทางประวัติศาสตร์ และโบราณคดีที่สำคัญแห่งหนึ่งของจังหวัดลพบุรี
6. ส่วนยอด หรือ ศิขระ สร้างด้วยหินทรายเป็นรูปบัวคว่ำบัวหงายซ้อนกัน 3 ชั้น ถัดลงมาเป็นการยกเก็จสามเก็จตรงด้าน และมุมประดับด้วยกลีบขนุนทำจากศิลาแลง และบางส่วนทำจากปูนปั้นเป็นรูปบุคคลยืนอยู่ในซุ้มเรือนแก้ว ส่วนที่ยกเก็จชั้นที่ 4 เดิมทั้ง 4 ทิศ จะมีการปั้นเทพประจำทิศอยู่ในกลีบขนุนและตอนล่าง ได้แก่ พระอินทร์ทรงช้างเอราวัณประจำทิศตะวันออก พระวรุณทรงหงส์ ประจำทิศตะวันตก ท้าวกุเวรทรงมกร ทิศเหนือ และ พระยมทรงกระบือ ทิศใต้ ปัจจุบันเหลือเพียงบางส่วน สันหลังคาของมุขกระสันประดับด้วยบราลีศิลาแลง ปั้นเป็นพระพุทธรูปประทับสมาธิราบ ปางสมาธิ ในซุ้มเรือนแก้ว ปัจจุบันเสียหายทั้งหมด
7. ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์ได้มีการบูรณปฏิสังขรณ์ และดัดแปลงพระปรางค์สามยอด เพื่อใช้เป็นพุทธศาสนสถาน ดังจะเห็นได้จากการซ่อมแซมส่วนที่เป็นเพดาน โดยยังคงเห็นร่องรอยของการปิดทองเป็นรูปดาวเพดาน และการสร้างฐานภายในพระปรางค์สามยอดหลายฐาน ลักษณะคล้ายกับฐานชุกชีด้วยอิฐ อันเป็นวัสดุที่แตกต่างไปจากส่วนอื่นๆ ของพระปรางค์สามยอด ซึ่งส่วนใหญ่เป็นศิลาแลง
8. กรมศิลปากร ได้ประกาศขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 53 หน้า 904 ลงวันที่ 2 สิงหาคม พ.ศ. 2479 และได้กำหนดเขตที่ดินให้มีพื้นที่โบราณสถานประมาณ 3 ไร่ 2 งาน 54 ตารางวา ตามความในมาตรา 7 แห่งพระราชบัญญัติโบราณสถาน โบราณวัตถุ ศิลปวัตถุ และพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พ.ศ. 2504 ในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 119 ตอนพิเศษ 119 ง ลงวันที่ 4 ธันวาคม 2545
...
9. สัญลักษณ์อีกอย่างหนึ่งในปัจจุบันที่อยู่บริเวณพระปรางค์สามยอด ของจังหวัดลพบุรี คือ ‘ลิง’ ซึ่งมีอาศัยอยู่มากมาย
10. พระปรางค์สามยอดไม่ได้เปิดทุกวัน แต่จะเปิดทำการในวันพุธ-วันอาทิตย์ เวลาเปิดทำการ : 06.00-18.00 โดยค่าเข้าชม ชาวไทย 10 บาท ชาวต่างประเทศ 50 บาท หรือสามารถซื้อบัตรรวม ชาวไทย 30 บาท ชาวต่างประเทศ 150 บาท โดยบัตรรวมนี้สามารถเข้าชม วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ พระที่นั่งไกรสรสีหราช พระปรางค์สามยอด และบ้านหลวงวิชาเยนทร์