ในวิหารวัดระฆัง มีรูปปั้น 3 อดีตสมภาร สมเด็จพระพุฒาจารย์โต สมเด็จพระพุฒาจารย์ พระพุทธบาทปิลันทน์ และสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ เจริญ แต่วันนี้ปากชาวบ้านส่วนใหญ่เรียกพระผงสี่เหลี่ยม ของสมเด็จ พระพุฒาจารย์โตว่า “สมเด็จ” องค์เดียว
แต่เรียกพระผงของสมเด็จพระพุฒาจารย์ พุทธบาทปิลันทน์ว่าพระปิลันทน์ เรียกเหรียญหล่อสมเด็จพุทธโฆษาจารย์ เจริญ วัดระฆังหลังค้อน ขนบสังคมพระเครื่องไทยไม่ได้เรียกชื่อพระเครื่องนำหน้าตามสมณศักดิ์ทุกองค์
ในหนังสือ พระสมเด็จวัดระฆัง (นิตยสารพระ ท่าพระจันทร์ พิมพ์ในงานประกวดพระเครื่อง โรงเรียนนายร้อยตำรวจสามพราน 26 พ.ค.2556) ม.ร.ว.อภิเดช อาภากร เขียนประวัติ หม่อมเจ้าสมเด็จพระพุฒาจารย์ (ทัด เสนีย์วงศ์) ผู้สร้างพระปิลันทน์ ไว้ดังต่อไปนี้
เป็นหม่อมเจ้าในพระสัมพันธวงศ์เธอ กรมหลวงเสนีบริรักษ์ (พระองค์เจ้าชายแดง) ในกรมพระราชวังหลัง ประสูติ พ.ศ.2365 ในรัชกาลที่ 3 ผนวชเป็นสามเณรที่วัดพระแก้ว เสด็จประทับที่วัดระฆัง
ทรงเล่าเรียนในสำนักสมเด็จพระพุฒาจารย์โต แต่ครั้งท่านยังเป็นมหาโต ผนวชเป็นพระ พ.ศ.2385 พระมหาโตเป็นพระกรรมวาจาจารย์ แล้วเสด็จประทับที่วัดระฆังตามเดิม
พ.ศ.2404 ทรงแปล (สอบ) ปริยัติธรรมได้เปรียญ 7 พ.ศ.2407 โปรดเกล้าฯให้เป็นพระราชาคณะ หม่อมเจ้าพระพุทธบาทปิลันทน์ นี่คือ 4 สมณศักดิ์ ที่สงวนไว้สำหรับพระราชวงศ์ อันมีพระราชานุพัทธมุนี พระศรีวราลังการ พระสังวรประสาท พระพุทธบาทปิลันทน์
พ.ศ.2435 เลื่อนสมณศักดิ์เป็นหม่อมเจ้าพระพิมลธรรม พ.ศ.2437 เลื่อนเป็นหม่อมเจ้าสมเด็จพระพุฒาจารย์ เจ้าอาวาสวัดพระเชตุพน แต่ท่านก็ยังพำนักอยู่วัดระฆัง จนถึงชีพิตักษัย พ.ศ.2443 พระชนมายุ 79 พรรษา
ม.ร.ว.อภิเดช อาภากร เขียนต่อไปว่า สมเด็จพระพุฒาจารย์ทัด เป็นศิษย์สมเด็จพระพุฒาจารย์โตโดยตรง ทรงดำเนินตามแนวทางของอาจารย์ เช่นการออกธุดงค์ ทรงพระนิพนธ์ลิลิตการออกเสด็จธุดงค์พระแท่นศิลาอาสน์ พ.ศ.2417 และทรงสร้างพระผง
...
การสร้างพระปิลันทน์ ม.ร.ว.อภิเดช อาภากร คัดบันทึกของพระเทพญาณเวที (ลมูล สุตาคโม) อดีตเจ้าอาวาสวัดระฆัง (สรุปเนื้อหาบางตอน) ว่า สร้างเมื่อปี 2407 ปีที่รับโปรดเกล้าฯ เป็นพระราชาคณะ (ม.ร.ว.อภิเดช แย้งว่าสงสัย...เพราะสร้างก่อนพระสมเด็จวัดระฆัง พ.ศ.2409)
พระผงปิลันทน์แตกกรุจากพระเจดีย์องค์หนึ่งในวัด พระธรรมทานาจารย์ (แนบ สิงหเสนี) เจ้าคณะผู้ดูแลพระอุโบสถ สั่งให้พระมาเก็บรวบรวมไว้บนหอไตร จนเกิดสงครามอินโดจีน จึงได้เอาพระใส่ถุงไปมอบให้กระทรวงกลาโหม นำไปแจกจ่ายทหาร
โดยประสบการณ์ของ ม.ร.ว.อภิเดช อาภากร เอง พระปิลันทน์มีทั้งที่ลงกรุ และไม่ได้ลงกรุ พระที่ไม่ได้ลงกรุพบน้อยมาก ในจำนวนพระที่พบแพร่หลาย 9 พิมพ์ พิมพ์ที่นิยมมากองค์สวยๆราคาหลักแสน
พิมพ์ปรกโพธิ์ใหญ่ พิมพ์ซุ้มประตู พิมพ์ซุ้มเรือนแก้ว พิมพ์หยดแป้ง
พระปิลันทน์ องค์ในคอลัมน์วันนี้ เป็นพิมพ์ครอบแก้วใหญ่ นิยมรองจากพิมพ์ซุ้มประตู สภาพพระมีคราบกรุจับแน่นทั้งด้านหน้าด้านหลัง ข้อพิจารณาคราบกรุพระปิลันทน์ต้องแห้งแกร่งจับตัวตกผลึกเป็นไข เป็นหนึ่งในพระเครื่องที่โบราณเชื่อถือมากโดยเฉพาะในด้านคงกระพัน
จนมีคำกล่าวขานคล้องจองคู่กับพระมหาอุตม์ยอดนิยมว่า “ปิลันทน์ดูไข แร่บางไผ่ดูเสี้ยน”.
พลายชุมพล
คลิกอ่านคอลัมน์ “ปาฏิหาริย์จากหิ้งพระ” เพิ่มเติม